یادداشت مدیر گروه علوم و مهندسی خاک دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه لرستان به مناسبت روز جهانی خاک/ برای حفظ خاک چه باید کرد؟

چهاردهم آذرماه روز جهانی خاک است. به همین مناسبت، دکتر حمیدرضا متین‌فر، مدیر گروه علوم و مهندسی خاک دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه لرستان، در یادداشتی، اهمیت موضوع را تشریح کرده است.

متن یادداشت دکتر متین‌فر به این شرح است:

به نام آفریدگار هستی بخش

بنی آدم سرشت از خاک دارند اگر خاکی نباشد آدمی نیست (سعدی)

آفریدگار هستی آدمی را از خاک آفرید و مردمان موحد، اندیشمند و خلاق ایران زمین بر پایه این اندیشه از سپیده دم تاریخ تا به امروز خاک را گرامی داشته اند. به همین سبب در ادب پارسی خاک جایگاه ویژه‌ای دارد که هم نماد آغاز راه و هم پایان راه است.

اگر چه قشر خاک سطح کره زمین به ظاهر پدیده‌ای ساده به نظر می‌رسد و انسان به هر شکلی که اراده کند تا مرز نابودی از آن بهره برداری می کند اما خاک، سامانه ای پیچیده، زنده و پویا است؛ هزاران ریز جاندار دربستر معدنی خاک فعالیت زیستی داشته، آن را زنده نگه می دارند و محیط و مواد لازم برای رویش گیاهان، تصفیه آب و تلطیف هوا را فراهم می آورند.

بنابراین هر نوع دخالت ناآگاهانه در چنین مجموعه پیچیده ای می تواند همراه با اختلال در انجام وظایف ذاتی خاک، سیر قهقرایی آن را رقم بزند.

به عبارت دیگر هر گونه بهره برداری غیرعلمی و بدون توجه به توانایی و قابلیت های خاک می تواند موجب کاهش کیفیت خاک شده و به تدریج آن را از چرخه تولید خارج نماید.

از وسعت حدود 165 میلیون هکتاری کشورمان، حدود 16 میلیون هکتار اراضی قابل کشت است که بستر تولیدات مواد غذایی و سایر نیازها، مانند مواد اولیه صنعتی است.

سازمان خوار بار کشاورزی، سرانه اراضی برای تولید غذای سالم را نیم هکتار تعیین کرده است اما در حال حاضر برای کشور ما این سرانه به 0/2 هکتار کاهش یافته است.

بیش از 95 درصد نیازهای غذایی جوامع بشری وابسته به خاک است؛ سلامت و کیفیت انواع تولیدات زراعی، باغی و مرتعی وابسته به سلامت خاک است. سلامت خاک بیانگر توانایی خاک در حفظ بهره وری گیاهان و حیوانات، حفظ و ارتقای کیفیت آب و هوا و ارتقای سلامت گیاهان و حیوانات است.

مدیریت‌های غیر علمی و سلیقه ای، استفاده از اراضی بدون توجه به قابلیت آن، رشد جمعیت و نیاز به غذای بیشتر و کشت متراکم و متواتر بدون توجه به تعادل و پایداری اکوسیستم خاک ، تغییر کاربری اراضی از جمله جنگلها و مراتع به زراعی، تبدیل اراضی زراعی به مسکونی ، صنعتی ، تفرج گاه و...با نادیده گرفتن اصول قابلیت و تناسب اراضی موجب بهم خوردن تعادل پایدار اکوسیستم های مدیریت شده با محیط اطراف خود شده است.

این تغییرات باعت تغییر در خصوصیات فیزیکی ، شیمایی و بیولوژیکی خاک و در نهایت موجب تخریب و افت تدریجی کیفیت خاک شده است.

افت کیفیت خاک موجب کاهش تنوع زیستی، کاهش قابلیت تولید و هدرفت کربن الی خاک، افزایش گاز های گلخانه ای ، فرسایش خاک ، کاهش حاصلخیزی و توان تولید خاک، تشدید گرمایش زمین و بالاخره خارج شدن خاکها از چرخه تولید خواهد شد.

به عنوان مثال می توان به غیر قابل کشت شدن سالانه حدود 20000 هکتار از اراضی کشور به علت شوری و خروج یک میلیون هکتار از اراضی قابل کشت با توان تولید بالا از چرخه تولید به علت تغییر کاربری اراضی در دهه‌های اخیر اشاره کرد.

برای حفظ خاک، این میراث گرانقدر نیاکان برای نسل حاضر و نسل‌های آینده توصیه می شود:

1_ از تغییر کاربری اراضی زراعی ، مرتعی و جنگلی برای هر نوع استفاده دیگر بدون در نظر گرفتن مطالعه ارزیابی و تعیین قابلیت اراضی توسط کارشناسان علوم و مهندسی خاک خودداری شود.

2_ قانون حفاظت خاک که با تلاش کارشناسان علوم خاک و مجلس شوری اسلامی تصویب شده است بدون هیچ گونه اغماضی اجرایی شود.

3_ برای ارتقای کیفیت خاک، جلوگیری از آتش زدن پوشش گیاهی در همه عرصه ها و افزایش مواد الی به خاک مورد توجه جدی مدیران اجرایی کشور قرار گیرد.

4_ تقویت مدیرت آب و خاک و بکارگیری کارشناسان و جوانان فارغ‌التحصیل مهندسی علوم خاک و علوم آب و نظارت بر هر نوع بهره برداری از اب و خاک در هر عرصه ای، به جد مورد توجه قرار گیرد.

5_ برای جلوگیری از تحقیقات تکراری، کاهش هزینه‌های تحقیقات و دسترسی سریع و آسان محققین و کاربران به اطلاعات خاک های استان، پیشنهاد می شود بانک اطلاعات رقومی خاکهای استان تهیه و مبتنی بر روشهای داده کاوی و بهره گیری از فناوری های سنجش از دور (تصاویر ماهواره ای و طیف سنجی) و سامانه های اطلاعات جغرافیایی(GIS) کیفیت و سلامت خاک ها مورد پایش قرار بگیرد.